AFVEGIR

Það er kannski kominn tími til að taka stöðuna á bókinni sem ég gaf út um daginn. Ég verð alltaf hálfvandræðalegur þegar upp kemur spurningin um sölutölur eða gengi bóka sem maður gefur út, en ef til vill er óhjákvæmilegt að velta því öllu ofurlítið fyrir sér. Ég heyrði nefnilega í manni sem ég þekki í gær, sem sagðist hafa keypt þrjú eintök af nýju bókinni minni, og hann ætlaði að biðja mig að skrifa nafnið mitt í hana. Eða í þau, eintökin. Og ég sagðist myndu gera það, með glöðu geði. Svo heyrði ég í móður minni, og hún hafði keypt eitt eintak (af bók sonarins) til að gefa bróður sínum í afmælisgjöf. Þannig að fjögur eintök eru seld. Sem í sjálfu sér er ekki mikið, en eitthvað samt. Varðandi kynningu á bókinni (ef ég velti þeirri hlið útgáfunnar fyrir mér í framhaldi af sölutölunum), þá hef ég til dæmis farið í viðtöl; ég fór í viðtal í Ríkisútvarpinu um daginn; og ég er búinn að lesa upp; ég las upp í Hörpu á tónlistarhátíðinni Iceland Airwaves. Reyndar á ensku, en samt: þetta var upplestur. Svo fer ég á Selfoss á morgun til að lesa upp í Sunnlenska bókakaffinu. Það er alltaf gaman að koma þangað, til Bjarna Harðarsonar. Og aldrei að vita nema fimmta eintakið af bókinni muni seljast á Selfossi. En nú held ég að nóg sé komið af þessum vangaveltum; ég ætla ekki að tapa mér algerlega í eigin sölutölum og kynningu. Ég var nefnilega að hugsa um að tala um svolítið allt annað. Um Jósef Haydn. Jósef Haydn skrifaði 83 strengjakvartetta, 67 strengjatríó, en ekki nema 31 píanótríó. Sinfóníurnar urðu 106. Og óperurnar sirka 13. Það tekur náttúrlega lengri tíma að búa til óperu, því þar þarf að raða tónlistinni í kringum orðin – eða öfugt. En hvað skrifaði hann margar píanósónötur? Þær urðu sextíu og tvær. Og óratóríur? Þær urðu ekki nema ein. Og hana kallaði hann Sköpunina. Viðeigandi nafn á verk sem margir telja höfuðverk Jósefs Haydn. Auðvitað er upptalning mín á verkum Haydns ekki tæmandi, en ég ætla að láta staðar numið hér.

Nú hefi ég sjálfur lært að setja inn textann á þessum heimasíðu-viðmóts-vef mínum – nú þarf bróðir minn ekki lengur að sjá um það fyrir mig – og ég ætla að verðlauna okkur báða með því að henda inn einu 25 ára gömlu ljóði sem nefnist Oddatölur. Það er hér í prósaútgáfu: Þær voru þrjár sem ég sá koma eftir stéttinni, nákvæmlega þrjár, ósnertanlegar þrjár, óþolandi margar; tala sem verður ekki hnikað. Sjö vikur liðu. Sjö mánuðir hurfu út í buskann. Þrír mánuðir og aðrir þrír og einn. Og þá sá ég þær aftur, þrjár saman, ásamt þremur öðrum, og enn öðrum þremur, koma níu saman eftir stéttinni á móti mér einum.

Hvíldardagurinn fór í að hvíla sig. Þess vegna stendur mánudagurinn uppi með engan texta. En hvíldardagurinn er ekki endilega sunnudagur – og sunnudagurinn hvíldardagur. Það er líka fyrir hendi sá möguleiki að skrifa eitthvað á mánudegi sem birtist samdægurs. Nú skil ég reyndar ekki lengur hvað ég er að fara. Undanfarið hef ég verið að hugsa um sunnudag sem ég átti í Þórshöfn, Færeyjum, fyrir tæpum tveimur árum – eða voru þau þrjú? Ég hafði verið á leiklistarhátíð – ég af öllum mönnum – og dagskránni var lokið á laugardeginum (eða leygardeginum, eins og ég held hann sé kallaður í Færeyjum). En það var ekkert flug til Íslands á sunnudeginum, þannig að ég mátti dvelja einn extra dag í Þórshöfn. Að vera einsamall á sunnudegi í Þórshöfn, Færeyjum (eftir að hafa verið í félagsskap fólks dagana á undan), getur verið krefjandi verkefni. Ég ákvað að fara í bíó. Það var verið að sýna mynd sem mig langaði gjarnan til að sjá. Bíóið var rétt hjá hótelinu. Áður en myndin hófst gekk ungur maður upp á sviðið fyrir framan sýningartjaldið og tók að segja bíógestum frá því sem þeir voru um það bil að fara að sjá. Þótt ég skildi ekki hvert orð fannst mér þetta góð hugmynd, og allt að því hjartnæmt að fá svona leiðsögn inn í myndina. Þessi mynd, sem fjallaði um Auguste Renoir, var alveg prýðileg, og ég gekk út af henni ánægður í sinni. En eftir á að hyggja, á mánudeginum, þegar ég flaug aftur til Íslands, velti ég því fyrir mér hvort þessi sunnudagur í Þórshöfn hefði verið hvíldardagur eða eitthvað annað. Því ég hafði í raun alls ekki hvílst. Þetta var einhver samþjappaðasti dagur (í merkingunni intensív) sem ég hef lifað. En ég ætla ekki að tjá mig meira um það að sinni; ég hafði hugsað mér að nota efniviðinn í lengra verk.

Ég var um daginn spurður af manneskju sem ég hitti í ónefndri verslun: „Hver er þessi Svanur sem nefndur er í nýrri skáldsögu þinni, Sögumanni; ljóðskáldið sem varð manni að bana inni á veitingastaðnum Caruso? Mér fannst eins og ég hefði einhvern tíma áður heyrt eða lesið um þann mann.“ Jú, það getur verið, svaraði ég, og langaði til að bæta við þau orð að hann (sá sem spurði) væri góður (í merkingunni glöggur) að muna eftir Svani – Svani Bergmundssyni – en ég lét það ógert; ég svaraði einungis: „Jú, það getur verið.“ Og átti við að vel væri hugsanlegt að hann, þessi lesandi Sögumanns, hefði einhvern tíma heyrt eða lesið um umræddan mann. Og ég sagði honum frá því sem ég sjálfur mundi um ljóðskáldið Svan, og því sem gerðist fyrir þann mann, ekki bara inni á Caruso (þegar Caruso var enn í Bankastræti, ekki fluttur í Austurstræti), heldur einnig frá aðdraganda óhappsins og eftirmála. Nú nenni ég varla að fara að rifja þetta allt upp hér, enn eina ferðina; ég læt nægja að benda á frásögnina af Svani og ljósmyndaranum (þeim sem Svanur drap); hana er að finna í bókinni Handritið að kvikmynd Arnar Featherby og Jóns Magnússonar um uppnámið á veitingahúsinu eftir Jenný Alexson, í kafla 31. En kannski er ástæða til að taka fram að uppnámið í titli bókarinnar vísar ekki til þess sem gerðist inni á Caruso.

Maður á ekki að tjá sig á hverjum degi. Svo var mér sagt um daginn. Ég er að hugsa um að taka þau orð á orðinu.

Jafnvel þótt Guð væri til, þá væri nauðsynlegt að eyða honum. Ég hef ekki hugmynd um hvers vegna, en þessi orð rússneska stjórnleysingjans Bakúníns (hvort sem þau eru rétt höfð eftir eða ekki, og svo sönn sem þau eru) fá mig í augnablikinu til að hugsa um þá staðreynd að í Fuglum Hitchcocks er engin tónlist.

Nýjasta bók Michels Houellebecq er alveg milljón, finnst mér. Ég veit þó ekki hvort það tákni að hún sé góð, ég þori ekki að kveða upp úr um það; það eru í henni nokkrar senur sem eru beinlínis vondar. Það sem helst kætti mig við lesturinn, fyrir utan hina „lágstemmdu“ kenningu, eða spádóm, um valdatöku Múslímska bræðralagsins í Frakklandi, var hinn undirliggjandi þráður um rithöfundinn Joris-Karl Huysmans sem Houellebecq spinnur í undirlag sögunnar. François, sögumaður Houellebecqs, er sérfræðingur í verkum hins belgíska Frakka, sem undir lok nítjándu aldar skrifaði bók sem kölluð hefur verið „tíðabók dekadentismans“, og aðra um satanisma, en snerist síðan til kaþólsku, ekki síst fyrir áhrif frá þessum dimmu hugðarefnum sínum, til að fjarlægja sig frá þeim. Sögumanni Houellebecqs, François, verður stöðugt hugsað til hins löngu liðna rithöfundar og þess sem sá maður stóð fyrir (eða stendur fyrir í nútímanum); Huysmans líkt og andar í gegnum hann, ekki síst þegar François veltir fyrir sér spurningum varðandi konur, kynlíf og trúmál. Sumar af þeim vangaveltum eru ískrandi fyndnar og beittar. Ullabjakkur, eins og ég veit að Houellebecq er kallaður á virðulegum bókmenntaheimilum,  hefur í gegnum tíðina verið fremur örlátur á sína eigin mynd gagnvart ljósmyndurum, og það er ekki leiðinlegt að hafa þá mynd í huga þegar maður les þessa bók; hingað til hefur ásjóna Houellebecqs alltaf minnt mig á Baudelaire, þótt ef til vill séu þeir ekki beinlínis líkir – það er frekar að maður tengi þá saman andlega – en ég er ekki frá því að í Houellebecq sé líka svolítill Huysmans; ekki í útlínum, en í karakternum: hið fágaða mannhatur og fallega lífsþreyta sem einkennir þessa þrjá menn lætur þá einhvern veginn renna saman í eina mynd. Bókmenntafræðingurinn François er nokkuð örugglega að hluta til byggður á höfundi sínum, maður finnur mjög sterkt fyrir því hversu Houellebecq nýtur þess að gera grín að sjálfum sér; og með það í huga nýtast ljósmyndirnar af honum ekki síður vel sem myndskreyting við texta þessarar bókar. Ég var ekkert sérstaklega hrifinn af síðustu bók Houellebecqs, þótt hugmyndin á bakvið hana væri flott; en hérna, í þessari nýju, finnst mér hann alveg vera að gera sig.  Ég las bókina á ensku, og held ég muni alveg örugglega lesa hana aftur þegar hún kemur í íslenskri þýðingu Friðriks Rafnssonar snemma á næsta ári. Ef það er þá rétt að hún geri það. Mér var að minnsta kosti sagt það; það var vinurinn sem leit í heimsókn til mín um daginn sem bjó yfir þeim upplýsingum. Hann, vinurinn, ætlaði sjálfur að bíða með að lesa bókina þangað til hún kæmi á íslensku. Ég varð hins vegar svo spenntur, sérstaklega vegna þess að ég hafði lesið um að Huysmans kæmi fyrir í sögunni, að ég fór strax á Gegni, fann út að bókin væri til í Bókhlöðunni á ensku, og hljóp út. Eintakið var meira að segja ólesið. En núna, þegar ég hef minnst á þennan vin minn (sem ég er alveg viss um að er að lesa þetta), heldur hann ábyggilega að ég ætli að fara að tala eitthvað meira um hann; ég var svona hálfpartinn búinn að lofa því í síðasta kafla. En það ætla ég ekki að gera. Ég ætla aftur á móti að grófþýða nokkrar setningar úr bók Houellebecqs (úr ensku þýðingunni); setningar sem kallast svolítið á við senu sem ég dró sjálfur upp fyrir nokkrum dögum á þessum síðum hér: ég var þá staddur við flugvöllinn í Skerjafirði og hafði hitt vin minn E. Í hinum snöruðu setningum er Huysmans-fræðingurinn François að kveðja fyrrum samstarfsmann sinn, eftir að hafa verið í heimsókn hjá honum; sá maður, Rediger, er innfæddur Frakki, var áður kaþólskur en hefur snúist til íslamstrúar og er giftur að minnsta kosti tveimur konum, einni um fertugt, hinni á táningsaldri: Ég þakkaði honum fyrir hrífandi síðdegisstund, sem hafði síðan orðið að hrífandi kvöldstund. Hann sagðist sjálfur hafa virkilega notið stundarinnar – í stuttu máli sagt vorum við í hálfgerðu kurteisiskasti fyrir utan dyrnar hjá honum; en báðir meintum við hvert orð af því sem við sögðum.

Snjór yfir öllu. Og það er logn. Á sunnudegi, sem var í fyrradag, geng ég um gamla kirkjugarðinn, og mæti fáum, aðallega köttum, sem þó er bara einn; ég mæti bara einum ketti. Og konu með barn. Þegar konan heilsar mér kemur í ljós að þau eru útlendingar, að minnsta kosti hún, konan. Ég er að hugsa um bókina sem ég les í augnablikinu; það er bók sem einn vinur minn minntist á þegar hann kom í heimsókn síðasta föstudag, og ég var svo heppinn að ná í á bókasafninu – ég á örugglega eftir að minnast á þessa bók aftur, og þá jafnvel í samhengi við vininn sem sagði mér frá henni. En þegar ég geng eftir einum af breiðari stígunum í garðinum, í norðurátt, áttina að Hólatorgi, verður mér litið á háan legstein sem á stendur (og nú breyti ég um nafn, en læt ártölin halda sér): Halldór Sveinsson F. 1863 D. 1947 og kona hans Ég held áfram að horfa á steininn í svolitla stund, en það sem ég les breytist ekkert við að lesa það aftur. Svo horfi ég í kringum mig, og aftur á legsteininn. Snjórinn er ekki bara fallegur, hugsa ég; hann er líka fyndinn.

Ég hitti E. á stígnum við sjóinn. Við höfðum ekki hist í svolítinn tíma. Ég hélt hann væri farinn að vinna á nýjum veitingastað – E. er kokkur (meðal annars) – en hann sagðist hafa farið aftur á staðinn þar sem hann vann áður, eftir að hafa prófað nýja staðinn í einn eða tvo daga. Það var mjög kalt í veðri, þar sem við stóðum á stígnum, ábyggilega nokkurra stiga frost. Yfir Skerjafirðinum var mikill drungi, himinninn svargrár, og hávaðinn í Fokkernum sem undirbjó flugtak, einhverja þrjátíu metra frá okkur E., gerði ekkert til að verma umhverfið. Ég var sjálfur með tvær húfur á höfðinu, loðhúfu og aðra þynnri undir henni, en E. var húfulaus. Og ég fékk á tilfinninguna að allt sem ég segði við hann hlyti að hljóma mjög kalt í helbláum eyrum hans (sem í raun voru rauð en ekki blá). En þegar við kvöddumst sagði hann mér að honum hefði fundist gaman að hitta mig. Ég þekki E. nógu vel til að vita að hann var ekki að ljúga. Ég var ekki heldur að ljúga þegar ég svaraði honum í sömu mynt, að mér hefði líka fundist gaman, og svo framvegis. Þegar ég hjólaði til baka heim, horfði ég af hjólinu í áttina að Aragötu, og hugsaði enn eina ferðina um hversu gaman væri að búa við þá götu. Og ég hugsaði líka: Viljum við allir, við öll – að minnsta kosti við E. – eitthvað allt annað í lífinu en það sem við höfum nú þegar? Samt heykjumst við á því þegar á hólminn er komið. E. fer að vinna á nýjum stað, en hættir nánast samstundis í því starfi, til að fara á gamla staðinn aftur; ég hjóla framhjá Aragötu, hugsandi um hversu gaman væri að búa þar, en held samt áfram á hjólinu, í burtu frá götunni, eitthvað allt annað – heim til mín.

Mér datt í hug að athuga hvort orðið stássdrengur hefði verið notað á prenti áður en það birtist í skáldsögunni Sögumaður. Þegar ég fletti því upp á netinu kom í ljós að það hafði verið notað einu sinni áður. Það var í þýðingu á sögu eftir Daphne du Maurier, í Morgunblaðinu 28. ágúst 1966. Þar er minnst á „einhvern stássdreng, klæddan til einhverrar skrúðgöngu“.

Í nýrri bók Hermanns Stefánssonar, Leiðin út í heim, stendur þetta (skáletrun mín): Palli hrekkur í kút við þá tilhugsun að það kunni að orka harla einmanalegt að standa þarna og mæna á skó. Félagslegt eftirlit segir honum að það sé handan marka hins eðlilega – og þó er ekkert félagslegt eftirlit þarna á ganginum. Ég hrökk ekki síður í kút við að lesa þetta. Ekki vegna þess að mér fyndist ég sjálfur hafa skrifað þessi orð, heldur þvert á móti vegna þess að mér fannst þau vera skrifuð um mig. Þetta ætti reyndar ekki að þurfa að koma mér á óvart, því Hermann er alltaf að skrifa um mig. Leiðin út í heim er óbeint, en líka beint, byggð á bók Jens Sigsgaard, Palli var einn í heiminum. Bókarkápan gefur það sterklega til kynna. (Nú hljóma ég óneitanlega eins og ég sé um það bil að fara að skrifa ritdóm, en það er ég alls ekki að gera; ég er bara að minnast á þessa bók Hermanns af því hún kveikti á mér. Og í mér.) En þarf maður, eða ætti maður, að lesa bók Sigsgaards áður en maður les bók Hermanns? Maður þarf það ekki, en maður ætti kannski að gera það. Rétt eins og maður fer í nærbuxur áður en maður fer í utanyfirbuxurnar. Rétt eins og maður lærir að lesa áður en maður tekur sér bók í hönd. Hm? Ég lét eftir mér að taka fram eintak mitt af Palla á meðan ég las Hermann. Og á meðan ég virti fyrir mér bókarkápurnar tvær hvarflaði að mér að leggjast í einhvers konar samanburð. Ég held að flestir geti fallist á að Palli var einn í heiminum sé einhvers konar hrollvekja. Að vísu með happy ending. Leiðin út í heim er það líka, þótt annarrar tegundar sé. En auðvitað virka hrollvekjur best ef maður er plataður til að hlæja nokkrum sinnum áður en skelfingin ríður yfir. Ég hló sirka tuttugu sinnum á meðan ég las Leiðina út í heim. Af þeim skiptum voru sirka tíu upphátt. En ég ætla ekki að segja of mikið; þessi bók Hermanns segir það allt fyrir mann. Ég ætla bara að fá að vitna smá í viðbót í textann: Hann horfir á handþurrkuhólk á útikamri í almenningsgarðinum. Á honum stendur afskiptasamt boðorð hjálpseminnar: „Dragið hreint fyrir næsta mann.“ Einhver hefur krotað með tússi hið augljósa mótsvar þess andfélagslega til sletturekunnar: „Hann getur gert það sjálfur.“ Hvorugt skiptir máli núna, næsti maður er alltaf Palli sjálfur svo hvort tveggja núllast út. Og bara eitt enn, áður en ég hætti (þetta er orðið allt of langt): Vegasalt: Mannsins merkilegasti leikur. Eins og þeir vita sem hafa lesið Palli var einn í heiminum kemur vegasalt fyrir í sögunni. Sem er auðvitað sorglegt, því Palli hefur engan til að vega salt við. Sjálfur var ég að hugsa um að nota þetta orð, vegasalt, sem titil á bókina sem ég gaf út um daginn – það var einn af nokkrum titlum sem ég mátaði við söguna, í einhverri örvæntingu sem greip mig þegar mér datt í hug að upprunalegi titillinn væri ekki nógu góður – en sem betur fer gerði ég það ekki, því orðið vegasalt á miklu betur heima í Leiðinni út í heim, og hefði misst allan sinn þunga í samanburði við Palla Hermanns, sem eins og Palli Sigsgaards situr öðru megin á vegasaltinu, og engin Stína eða Pési er hinum megin, en spurning hvort Palla sé ekki bara nákvæmlega sama.

Ekki fyrir alls löngu var eitthvað verið að ræða um það í fjölmiðlum hver væru fallegustu orðin í íslenskri tungu. Ef ég man rétt hlaut orðið ljósmóðir flest atkvæði. Það er alls ekki slæmt orð, en þegar ég leiði hugann að þessu núna finnst mér að orðið popppoki hefði átt að ná inn í umræðuna. Það er þó ekki svo að mér detti í hug þetta orð vegna þess að ég var að hugsa um keppnina um fallegasta orðið, heldur varð orðið sjálft, orðið popppoki, til þess að ég fór að rifja upp keppnina. Fjögur p í átta stafa orði. Og tvö o. Hvernig orðið skoppar á vörunum þegar maður lætur það út úr sér minnir á hljóðið sem fylgir því þegar maís springur í pottinum. Svo er hugsanlegt að í því sé einhver finnskur hljómur líka. Sem aftur leiðir hugann að orðinu ljósmóðir. Í finnsku hefst orðið móðir ekki á stafnum m, eins og í flestum þeim tungumálum sem við þekkjum (mother, madre, mamma, mutter, matka, mom, mère, maman osfrv.), heldur á stafnum ä. Móðir er á finnsku äiti. Nú er ekki víst að orðið ljósmóðir á finnsku sé búið til á sambærilegan hátt og í íslensku, en það væri fróðlegt að vita hvernig það lítur út. Ég ætla að fletta því upp. Ljósmóðir á finnsku er kätilö.

Fyrir rúmum mánuði kom út skáldsagan Sögumaður hjá Forlaginu. Í henni er sagt frá fótboltaleik milli Englands og Costa Rica í Heimsmeistarakeppninni í Brasilíu í fyrra, og það er alveg rétt það sem sagt var í sjónvarpinu í tengslum við bókina að leikurinn milli Englands og Costa Rica endaði með jafntefli, 0 – 0. Á þeirri markatölu hefjast líka allir leikir. Þegar minnst er á þennan fótboltaleik í sögunni er sagan um það bil hálfnuð.

G er eini stafur stafrófsins sem verður að orðinu ég, lesi maður hann aftur á bak.