Year: 2017

Til að reyna að skilja þankagang og framkomu hæstvirts dómsmálaráðherra Íslands, Sigríðar Á. Andersen – ekki bara í máli stúlknanna tveggja sem vilja halda áfram að eiga heima á Íslandi, heldur bara almennt, og þá ekki síst hvað varðar tilburði hennar til að halda upplýsingum frá almenningi – þá setti ég á fóninn tónverkið Kontakte eftir Karlheinz Stockhausen. Ég hef reynt þessa aðferð áður, að spila ákveðna tónlist með það fyrir augum að hún hjálpi mér við að fá einhvern botn í ákveðinn stjórnmálamann íslenskan. Í það skiptið, það er að segja fyrra skiptið, setti ég í spilarann Nonsense Madrigals eftir György Ligeti (og gleymdi reyndar að slökkva áður en næsta verk hófst, Mysteries of the Macabre, svo ég leyfði því bara að hljóma líka). Árangurinn varð slíkur – það er að segja jákvæður – að mér fannst ég endilega eiga að reyna þetta aftur. Og nú hef ég gert það, í þetta sinn til að reyna að skilja Sigríði Á. En það gerðist ekki neitt. Sigríður er mér enn hulin ráðgáta. Að vísu er ekki rétt að „ekkert hafi gerst“, því að lokinni hlustun á Kontakte í þetta sinn finnst mér ég skilja verk Stockhausens mun betur en ég gerði áður (en auðvitað á kostnað þess að ég botna enn minna í Sigríði Á. Andersen en nokkurn tíma fyrr). En talandi um músík, þá horfði ég aftur á Stroszek Werners Herzog í gærkvöldi, í þetta sinn án hljóðrásarinnar, en með rödd Herzogs yfir, þar sem hann sagði frá gerð myndarinnar, samstarfinu við leikarana, og tilfinningum sínum gagnvart þeim og myndinni í heild. Stroszek er absólút mynd þess eðlis að maður gæti horft á hana aftur og aftur, það er þvílík dýpt og þvílíkt líf í karakterunum; en það er ekki síður upplifun að heyra í leikstjóranum tala yfir myndina – það er reyndar alltaf gaman að heyra Herzog tala. En hvað hefur þetta með músík að gera? Notkun á músík í þessari mynd er held ég alveg sérkapítuli út af fyrir sig, jafn sparleg og hún er, en það sem ég ætlaði að minnast á var það sem Werner Herzog kallaði the poetry of capitalism; talnaþulur sem farið er með undir lok myndarinnar, þegar verið er að bjóða upp eigur Brunos, Scheitz og Evu, í tuttugu stiga frosti (ef marka má orð Herzogs um hitastigið á tökustað). Talnaþulurinn heitir Ralph Wade, og er (eða var?) það sem kallað er livestock auctioneer. En hér er þetta – ljóðlist auðvaldsins:

Fyrir nokkrum mánuðum – líklega var það fyrir ári – heyrði ég vitnað í eftirfarandi ljóð í messu í Ríkisútvarpinu. Það var ungur kvenprestur sem það gjörði. Og hún vitnaði ekki bara í eina eða tvær línur úr ljóðinu, hún beinlínis fór með það í heild sinni. Ég væri ekki að rifja þetta upp hefði það verið karlprestur sem lét sér detta þetta í hug. (Er eitthvað jafn ógnvekjandi – og ögrandi – og karlprestur?) Ég er heldur ekki að rifja þetta upp vegna þess að mér finnist að komið sé haust, það er af og frá. Ég er að þessu vegna þess að þegar ég hjólaði með Rauðarárvíkinni í morgun, þá mundi ég eftir þessu með kvenprestinn; hann rifjaðist upp fyrir mér einmitt vegna þess að ég spurði mig þeirrar spurningar hvers vegna væri ekki komið haust. Og ég fór líka að velta því fyrir mér að eitthvað hlyti að vera í ljóðinu, fyrst verið var að vitna í það í kirkjunni.

 

HAUSTIÐ

 

Haustið, hvílíkur léttir!

 

Árstíðin sem ekur í veg fyrir skóginn

sú sem leggur þér skæri í hönd

og pappír.

 

Sú sem ég þekki best

skólataskan sem ilmar

af bókum um allt sem er liðið

af leðri og gljáandi epli

og kveðju að heiman.

 

(Ansjósur, 1991)

 

Tónlist dagsins er eftir Anton Webern. Þó ekki væri nema til að láta sig hlakka til haustsins. Auðvitað ætti ég að hafa eitthvað eftir Freymóð Jóhannsson, Tólfta september, „límonaðidrenginn“, en ég var bara búinn að ákveða að hafa Anton Webern; og það sem manni dettur í hug fyrst, maður á að reyna að halda sig við það.

R. hringdi í mig áðan til að spyrja hvort hann gæti kíkt í heimsókn til mín í vikunni. Hann er að þýða bók eftir mig, skáldsöguna Sögumaður (eða Sögumann, ég veit aldrei hvort maður beygir titilinn á hlutnum, þegar orðið sem lýsir honum hefur þegar verið beygt); og hann vill spyrja mig út í nokkur atriði í þýðingunni. Því þrátt fyrir að orðaforði bókarinnar sé ekki mjög flókinn, þá er notkun persónufornafna í henni svolítið snúin þegar kemur að því að breyta íslenskunni yfir í frönsku. Eins og venjulega þegar R. hringir, þá erum við fljótlega farnir að tala um eitthvað annað en það sem hann ætlaði að tala um þegar hann ákvað að hringja; og í þetta sinn (eftir að hafa rætt um fjölda byggingarkrana í notkun í Reykjavík í augnablikinu, og háþrýstidælur, þær sem eru notaðar til að fjarlægja graffiti af veggjum húsa) barst talið að gæludýrum. Það tengdist þó ekki því að R. þýddi einu sinni aðra bók eftir mig, einmitt með þeim titli: Gæludýrin. Hann vildi vita hvort ég vissi hvað væri vinsælasta „nýja“ gæludýrið í dag. Ég var svo vitlaus að láta mér detta í hug að það væri köttur, en R. leiðrétti mig: „Nei, ég á við „nýja“ gæludýrið.“ En áður en hann sagði mér það, þá spurði ég hann (með hugann við að R. ætlaði að heimsækja mig í vikunni): „Ertu nokkuð með ofnæmi fyrir Basil?“ Ég er strax búinn að gleyma hverju R. svaraði nákvæmlega – hann hafði ekki hugmynd um að inn á heimili mitt væri komið dýr af þeirri tegund sem Basil er – en í svari hans fólst þó að hann hefði ekki ofnæmi fyrir Basil – ég vona að ég hafi skilið hann rétt. Hann útskýrði meira að segja fyrir mér upprunalega merkingu orðsins basil (hvers rússneska mynd, til dæmis, er nafnið Vassily). Það þýðir konungur. Ég þarf að segja Basil það, næst þegar hann kemur inn í herbergi til mín. (Það verður kannski til þess að hann hættir að líta á sig sem fursta.) En hvað er þetta „nýja“ vinsæla gæludýr sem R. var að spyrja mig um? Jú, það er margglytta. Auðvitað er það margglytta, hugsaði ég. R. hafði lesið grein um þetta í belgísku dagblaði, sem hann ætlar að senda mér. Ég veit að þetta er ekkert sérstaklega aðkallandi umræðuefni á þessum degi, 11. september; en núna er of seint að breyta því – ég er búinn að minnast á þetta. Ég hafði ætlað mér að tala um dómsmálaráðherra, Sigríði Á. Andersen, og yfirlýsingu hennar um að það „kæmi ekki til greina að endurskoða mál sem dúkka hérna tilviljanakennt upp í umræðunni“, en nú má segja að R. hafi komið mér til hjálpar með því að hringja og fara að tala um margglyttur, því þannig fékk ég fína afsökun fyrir að fara nú ekki að tala um dómsmálaráðherra. R. rifjaði líka upp, í sambandi við margglytturnar, að fyrir mörgum árum hefði verið mjög vinsælt að nota hreyfimyndir af margglyttum sem skjáhvíla í tölvum (screen savers) – ég er ekki frá því að ég sé sjálfur að nota þetta umræðuefni sem skjáhvíli hér og nú.

Eins og allir muna var enska hljómsveitin The Who háværasta rokkhljómsveit síns tíma (kannski allra tíma), með sín 80.000 vött á Wembley Stadium. Það komst engin önnur hljómsveit með tærnar þar sem Keith Moon og félagar höfðu hælana. Ekki einu sinni Spinal Tap síðar, með sinn sérsmíðaða gítarmagnara sem var hægt að stilla upp í ellefu. Hugsi maður til Íslands, þá efast ég líka um að hérlend hljómsveit hafi nokkurn tíma haft yfir 80.000 vöttum að ráða á sviðinu, ekki einu sinni Ham eða Mínus. En við eigum annað sem heyrist svolítið í, því nú höfum við eignast háværasta forseta íslenskrar lýðveldissögu, Guðna Th. Í gegnum fjölskyldutengsl heimsótti ég Bessastaði í gær. Það var gaman. Ég hef ekki komið á Bessastaði í 12 eða 13 ár – óþarfi að rifja upp ástæðuna fyrir því, og sömuleiðis óþarfi að láta það hljóma eins og sjálfsagt mál sé að fara á Bessastaði (ég er að reyna að ímynda mér hversu mörgum prósentum þjóðarinnar hefur aldrei verið formlega boðið þangað) – en nú í gær hljóp aldeilis á snærið: það hafði komið inn um lúguna boð frá forsætisembættinu – það hafði með Bókmenntahátíðina að gera – og það var eiginlega ekkert annað í stöðunni en að þiggja boðið, þótt ekki allir úr fjölskyldunni kæmust með, t.d. ekki aðstoðarmaður minn Basil (vegna anna). En hér er löng saga stutt (kaflahaldari hefur ekki meiri tíma aflögu í augnablikinu): Mér er sagt að forsetinn „sem var“ (á undan Guðna Th.) hafi notað míkrófón þegar hann talaði við gesti sína. Það gerði Guðni Th. aftur á móti ekki í gær, jafnvel þótt svo margmennt væri í „stofunni“ hjá honum að nánast ógjörningur væri að ná til alls fólksins með röddinni einni. En bara „nánast“. Guðna tókst að gera sig heyranlegan með því að tala hátt. Eiginlega mjög hátt. Það má segja að hann hafi hrópað, jafnvel æpt, á mannskapinn. Ég veit það hljómar ekki vel þegar sagt er frá því, en Guðni hljómaði afar hressilega með þessari raddnoktun. Og mjög svo óforsetalega. Enda gerir hann svolítið út á að vera „óforsetalegur“, sem er mjög fínt. Mér datt meira að segja í hug að þarna í gær, á þessari háværu bókmenntasamkomu, hefði hann getað kallað sig Guðni THX. Og í raun væri það vel við hæfi, til dæmis í ljósi þess að í gær sagði hann útlensku gestunum (og þeim innlendu) frá því að hann hefði einu sinni þýtt bók eftir Stephen King; og síðast þegar ég heyrði hann tala (live), þá vitnaði hann í Arnold Schwarzenegger. Það var í Hannesarholti. Aftur er ég kominn langt frá því sem ég ætlaði að tala um í þessari færslu. Ég ætlaði nefnilega að minnast á Frederic Sjöberg, Timothy Snyder og Etgar Keret, þrjá höfunda sem hafa talað á hátíðinni, en það verður að bíða betri tíma. (Sem táknar auðvitað að ekki verður af því.) Ég ætlaði líka að minnast á hinn suður-kóreska höfund Han Kang, en hann, eða hún réttara sagt, talaði svo lágt að það heyrðist ekki neitt í henni, jafnvel þótt hún hefði talað í míkrófón. En það skildist alveg.

 

Það var ekki vegna þess að Werner Herzog er væntanlegur á kvikmyndahátíð í Reykjavík – ég vil allavega ekki kannast við það – en ég fékk lánaða bíómyndina Stroszek í gær, og horfði á hana í gærkvöldi (sem auðvitað er vafasamt að játa, því ég hefði átt að vera á bókmenntahátíð). Er Reykjavík annars að drukkna í hátíðum? Ég hafði séð Stroszek áður, það var ábyggilega í Fjalakettinum (þar sem ég sá reyndar Werner Herzog, þegar hann kom á sviðið í Tjarnarbíói og svaraði spurningum eftir sýningu „dverganna sem byrjuðu líka smátt“); og það var ansi gaman að sjá hana aftur. Sumar af myndum Herzogs hafa haft þvílík „örlagaáhrif“ á mann, en ég er ekki frá því að Stroszek sé einna sterkust þeirra. En ég ætlaði þó ekki að tala mikið um Stroszek (fólk verður bara að sjá þá mynd), heldur langaði mig til að koma að örstuttu myndbandi með Werner Herzog, þar sem hann ræðir gastrónómísk málefni – þetta gæti nýst þeim sem þurfa að fæða leikstjórann á meðan hann dvelur á Íslandi:

 

Örlagaránið hefur alltaf verið eitt af mínum uppáhaldsorðum, eftir að ég heyrði það sagt í Spaugstofunni einhvern tíma í fyrndinni – ég man samt ekki alveg samhengið. Og síðan þá hefur mér verið tamt að kalla hitt og þetta örlaga-hitt og þetta. En nú þarf ég að gera játningu. Ég kíki stundum á vefsíðu Jónasar Kristjánssonar. Í gær gerði Jónas að umtalsefni grein Ragnars Önundarsonar um harmsögu nýfrjálshyggjunnar á Íslandi, eins og Ragnar nefnir þá sögu réttilega; og Jónas segir í lok pistilsins að örlagaverkefni þjóðarinnar næstu árin ætti að vera það að endurheimta norræna velferðarkerfið og hætta að hossa ríkum á kostnað fátækra – með öðrum orðum: leiðrétta Örlagaránið. Ég sé fyrir mér forsíðu sérstaks bæklings sem ríkisstjórn Íslands gefur út um átakið: Örlagaverkefni ríkisstjórnar Íslands – næstu árin.

Í raun ættu allir dagar að rísa við tónlist Holgers Czukay.

En talandi um músík, þá sé ég að Bókmenntahátíð í Reykjavík hefur ráðið til sín hljómsveit með nafninu Royal til að spila á svokölluðu bókaballi í lok hátíðar. Það hljómar eins og standi til að efna til slagsmála á ballinu. Ef ég fer á ballið, þá verður það svo sannarlega ekki til að dansa; ég mun fara til að snapa fæting. Við undirleik Royal. En það er ekki bara Bókmenntahátíð sem efnir til dansæfinga. Smekkleysa sm. ehf. hefur blásið til einnar slíkrar í dag, í Þjóðarbókhlöðunni. Þar verður að vísu ekki dansað, en alveg örugglega slegist; þetta er opnun sýningar á ýmsum minjum úr 30 (að vísu 31) ára sögu fyrirtækisins; það verður upplestur úr útgefnum bókum Smekkleysu, og kannski óútgefinni bók; það verður boðið upp á léttar veitingar (til að mýkja upp fyrir slagsmálin); og, eins og fyrr segir: það verður slegist. Atburðurinn á að hefjast kl. 17 í dag. En aftur að Bókmenntahátíð. Ég missti af opnun hennar í gær, en mér var sagt, eftir á, að þar hefði verið gert opinbert – þetta var í Ráðhúsi Reykjavíkur, Das Rathaus – að bókmenntir væru ekki bókmenntir ef ekki fælist í þeim mannréttindabarátta. Kannski var best að ég komst ekki þarna í gær. En ég stefni á að fara á aðra viðburði, að minnsta kosti að hlusta á Fredrik Sjöberg tala um flugur.

Tónlistarmennirnir hrynja niður einn af öðrum. Arthur Blythe í mars, 76 ára; Walter Becker um daginn, ekki nema 67 ára gamall; Jaki Liebezeit í janúar; og núna í gær, félagi Jakis í Can, hinn magnaði Holger Czukay, að vísu orðinn 79 ára. Af hverju er verið að taka frá okkur alla þessa músíkanta? Hver verður næstur? Verð ég næstur? Ég komst nefnilega að því í gær, þegar ég fór í Tónastöðina til að kaupa músíknámsbækur fyrir píanónemann á heimilinu, að í mér blundar tónlistarmaður (rétt eins og í ónefndnum manni blundar fól). Ég horfði á bassagítarana sem héngu á veggnum, vinstra megin við gítarana, og ég hugsaði: Ég myndi vilja eiga svona Gretsch-bassa. Og ég fór yfir nokkrar bassalínur í huganum, á meðan ég beið eftir afgreiðslu. Svo þekkti ég þann sem afgreiddi mig. Sá maður þekkti systur mína þegar þau voru börn/unglingar, hann hafði komið inn á heimili foreldra minna (þegar ég var sautján eða átján), og séð kontrabassann sem bróðir systur minnar, moi, átti á þeim tíma, og nú rifjaði hann þetta upp: „Ég man eftir kontrabassanum þínum,“ sagði hann. „Ég sá hann.“ Og ég mundi eftir honum líka. Ekki löngu eftir að þessi maður (sem afgreiddi mig í gær) sá þennan tékkneska „verksmiðjubassa“ á heimili okkar systkinanna brotnaði bassinn: systir mín opnaði skápinn sem hann var geymdur í (hvað var hann að gera þar?), og þá datt bassinn í gólfið, og hann hálsbrotnaði. Ég lét líma hann saman, en seldi hann svo stuttu síðar, orðinn afhuga kontrabassanáminu, enda kominn með rafmagnsbassa í hendurnar. Það voru mistök. Og það voru líka mistök að mæna svona á Gretsch-bassann á búðarveggnum í gær og hugsa um að mig langaði í svoleiðis; ég ætti miklu frekar að fá mér kontrabassa. Ég myndi passa mig mjög vel á að geyma hann ekki inni í skáp að þessu sinni, að minnsta kosti taka hann út úr skápnum þegar systir mín kæmi í heimsókn og færi að opna skápana. En þetta var útúrdúr. Núna er Holger Czukay farinn. Ég man fyrst eftir honum úr Pop og Bravo-blöðunum. Andlitin á Can-mönnum voru ógnvekjandi á þeim tíma; ég lagði aldrei í að kynna mér tónlist þeirra. (Ég ætla þó ekki að ljóstra því upp hvað ég hlustaði á í staðinn.) Þessa dagana er mikið talað um „tímalausa snilld“, og til þess að vera ekki öðruvísi en aðrir hvað það varðar, þá ætla ég að ljúka þessum minningarorðum mínum um Holger Czukay með eftirfarandi tóndæmi:

En svo er það gærdagurinn. Það náðist að horfa á fótbolta og fara í bíó. Og hvorutveggja var algerlega stöngin inn, þótt ekki hefði það verið þannig sem Gylfi skoraði mörkin sín. (Það munaði samt litlu að þriðja ísl. markið yrði til með „stönginni inn“.) Undir trénu er virkilega fín mynd. Ég þori ekki að nota orð eins og „hugsanlega besta íslenska kvikmynd í svo og svo langan tíma“, eða „sigur fyrir leikstjórann og handritshöfund“, eitthvað svoleiðis; en þetta er absólútamente mynd til að sjá aftur hið fyrsta. Við ræddum svolítið í eftirpartíinu um að eitt ákveðið „örlagaatriði“ í myndinni minnti allverulega á eina söguna í mynd argentíska leikstjórans Damiens Szifron, Trylltum sögum (Relatos salvajes); en einhver af „okkur“ sem ræddum þennan „aðkallandi samanburð“ afgreiddi Undir trés-atriðið sem skemmtilegan „reffa“ í mynd Szifrons – og ég var alveg sammála því – auk þess sem Huldar Breiðfjörð, handritshöfundur myndarinnar í gær (ásamt Hadda) sagði mér að þeir hefðu skrifað myndina áður en Trylltar sögur komu í bíó, og ég er alveg maður til að trúa því. Enda skiptir ekki máli hvort atriðið er referens í aðra mynd; þessi sena er algerlega mögnuð, bæði í leik og útfærslu, og hvernig sagan byggir hana upp. Auk þess sem hún sjálf, og allt það sem liggur undir í Undir trénu, er fóðruð af gömlum minnum, bæði úr íslenskum fornsögum og erlendum kvikmyndum; en alltaf samt með fókus á að vera sitt eigið verk, og eitthvað nýtt. Sem ég held að þessi mynd sé: eitthvað nýtt. Ég hef sjálfur einu sinni skrifað um húsfund í fjölbýlishúsi – það er reyndar efni sem allir ættu að spreyta sig á, jafnvel þótt þeir hafi aldrei farið á slíkan fund (sem ég hef varla gert sjálfur) – en húsfundurinn í Undir trénu er einstakt augnablik í kvikmyndasögunni, svo ég gerist ofur hátíðlegur. Það var líka hátíð í gær.

Tvær spurningar leituðu á mig þegar ég var í mínum hefðbundna constitutional í dag, í einum af skógum Reykjavíkur, í nágrenni kirkjugarðs. Ég hlýt að hafa verið að hugsa eitthvað á þeim nótum að ég gæti lent í einhverju á göngu minni, einhverju sem hefði ófyrirsjáanlegar afleiðingar. Eflaust hafa þær hugsanir mínar stjórnast af nálægðinni við kirkjugarðinn, þar sem einmitt hvílir svo margt fólk sem á sinni tíð lenti í einhverju, jafnvel einhverju sem varð til þess að það hóf sína hvíld löngu áður en til stóð. Í því ljósi er aftur á móti frekar einkennilegt að þessar tvær fyrrnefndu spurningar hafi leitað á mig, en þær voru þessar: Þegar á mann er ráðist, eru þá réttu viðbrögðin þau að koma sjálfum sér til varnar? Á maður ekki frekar að taka þátt í árásinni?

Framundan í dag eru tveir atburðir, sem ábyggilega er hægt að kalla stóra; og með góðum vilja get ég tengt þá báða mínu eigin sjálfi, hvort sem sú tenging stækkar þá eða smækkar. Sá fyrri er leikur íslenska landsliðsins í fótbolta, og þess úkraínska. Það vita það ekki allir, ekki einu sinni fólk í mínum „innstu hringjum“, en ég æfði einu sinni fótbolta með félagsliði. Með Knattspyrnufélagi Reykjavíkur. Ég hefði getað náð langt – upp allan völlinn, býst ég við, hefði ég bara sýnt því meiri áhuga, og ekki látið önnur áhugamál trufla. Hinn atburður dagsins er Íslandsfrumsýning bíómyndarinnar Undir trénu eftir Hafstein Gunnar Sigurðsson. Þegar ég fékk boðskort á sýninguna hugsaði ég sem svo: Af hverju sýna þeir myndina á sama tíma og Íslendingar spila við Úkraínu? Og ég spurði mig líka: Af hverju þurfa fótboltaleikir að vera á kvöldin, þegar leikmenn eru kannski búnir að fá sér eitthvað með matnum, og hugsanlega líka eitthvað fyrir matinn – af hverju eru svona leikir ekki hafðir fyrr um daginn, t.d. upp úr hádegi, eða um miðjan daginn – helst ekki of nálægt hádegismatnum, svo leikmenn séu ekki of þungir á sér og slappir, því það má heldur ekki útiloka að þeir fái sér eitthvað með hádegismatnum. En allar þessar áhyggjur mínar hurfu mjög snöggt þegar ég komst að því að leikurinn á Laugardalsvellinum á að byrja klukkan hálfsjö eða sjö í kvöld, en ekki klukkan átta, eins og ég hafði óttast. Þessi „nýja“ tímasetning ætti í fyrsta lagi að koma í veg fyrir að landsliðsmeðlimir séu búnir að hesthúsa kvöldmatinn sinn (og allt sem honum fylgir), og í öðru lagi verður þá leikurinn væntanlega búinn áður en sýning myndarinnar eftir Hadda hefst, en hún á að hefjast klukkan níu í kvöld. Nema auðvitað að komi þurfi til vítaspyrnukeppni og framlengingar – og umspils (er það ekki það sem það er kallað: umspil?) – þá teygist á leiknum, eins og fólk veit. En við skulum ekki gera ráð fyrir að þetta endi í vítaspyrnukeppni eða framlengingu. Nú er því útlit fyrir að ég geti gengið inn í bíósalinn í kvöld með úrslit landsleiksins í huganum. En hver er hin „tengingin“ við atburði dagsins, sem ég nefndi hér í upphafi? Ég var bara búinn að nefna eina þeirra, það er að segja þá tengingu að eitt sinn leit út fyrir að ég myndi ná langt í fótboltanum.[1] Hin tengingin er sú að einu sinni ætlaði Hafsteinn Gunnar að gera bíómynd eftir einni af bókunum mínum, nefnilega Hvíldardögum, skáldsögunni sem kom út árið 1999. Hann var búinn að skrifa handritið, sem mér leist mjög vel á – Hafsteinn er sérlega flinkur maður – en svo fékk hann enga peninga í verkefnið, þannig að ekkert hefur orðið af því. Og nú er ég búinn að nefna þetta með seinni tenginguna. Og hvaða lærdóm má draga af þessu öllu? Hugsanlega þann að ferill minn í íþróttum, og frægð í gegnum kvikmyndamiðilinn – allt þetta var drepið í fæðingu. Það fékk ekki að blómstra. Hefði ég haldið áfram í boltanum, léki ég hugsanlega með Huddersfield á Englandi, eða Galataserai í Tyrklandi (nefni bara tvö nöfn af handahófi); og hefði fjármagn fengist til að búa til bíómyndina eftir Hvíldardögum, væri ég á gangi upp og niður eftir rauða dreglinum í Feneyjum eða Los Angeles. Ég verð hins vegar, í fyrsta lagi, að láta mér nægja að fylgjast með Gylfa Þór og félögum „óbeint“ í gegnum sjónvarpið – ekki einu sinni af varamannabekknum (þar sem ég hefði getað verið, hefði ég bara, osfrv.) – og í öðru lagi verð ég að sætta mig við að sagan sem sýnd verður í Háskólabíói í kvöld er ekki eftir mig.

[1] Þetta er reyndar ekki rétt: ég var búinn að nefna seinni tenginguna, ég sá það þegar ég las þetta yfir.

Þættinum hefur borist bréf. Það barst utan úr geimnum. Ég er ekki vel að mér í geimvísindum, og heldur ekki landafræði – ég er almennt ekki vel að mér í neinu; ég er það sem skáldið Fire Iron kallar fjölómenntaður – en ég tel mig samt vita að bréfið sem mér barst í dag hafi borist utan úr geimnum. Ekki að það skipti miklu máli; það sem skiptir máli er að þættinum (heimasíðunni) barst bréf með fyrirspurn um færsluna sem ég birti fyrr í dag. Ég var spurður hvað orðið öfugsnáði þýddi. Og ég fékk strax á tilfinninguna að geimveran sem spurði mig hafi hugsað sem svo að þetta orð þýddi eitthvað vafasamt, eitthvað miður gott, jafnvel eitthvað sem almennt er ekki talað um á hans slóðum. En það er ekki um neitt svoleiðis að ræða. Öfugsnáði er einfaldlega staðarheiti; það er svæði við Þingvallavatn, þar sem fólk veiðir fisk, aðallega murtu, en líka hinar tegundirnar sem Þingvallavatn býður upp á. Og þaðan hef ég titilinn á ljóðabókinni sem ég minntist á í færslu dagsins. En öfugsnáði hefur líka orðabókarskýringu. Eða skýringar. Og þær skýringar gerðu ekkert til að draga úr áhuga mínum á að nota þetta orð mér til framdráttar, ef svo má að orði komast. Framdráttur … það er ekki síður athyglisvert orð. En hér er öfugsnáði, og það sem hann þykist standa fyrir:

 

ÖFUGSNÁÐI KK, öfugsnoði KK 1 lamb með öfugt hárafar við fæðingu og sem skiptir um ull á fyrsta vori • kind sem fer úr ull að hausti 2 vanþrifaskepna 3 ógerðarlegur, öfugsnúinn maður

John Ashbery, bandaríska ljóðskáldið sem dó í gær, 90 ára gamalt, skrifaði einu sinni flokk ljóða sem hann nefndi French Poems. Ástæðan fyrir nafngiftinni var sú að hann orti ljóðin á frönsku, tungumáli sem hann þekkti vel og þýddi mikið úr, og snaraði þeim síðan yfir á sitt móðurmál, ensku – hann fór þessa leið til að forðast venjubundin orðasambönd í ljóðunum, eins og hann orðaði það sjálfur. Árið 1967 hrósaði John Ashbery ljóðum annars bandarísks ljóðskálds, Franks O´Hara, fyrir að hafa ekkert „prógramm“, og einkum fyrir að sneiða hjá því að fjalla um Víetnamstríðið, sem þá var auðvitað algengt umfjöllunarefni bandarískra skálda. Annað ljóðskáld, Louis Simpson, var ekki ánægt með þessi jákvæðu orð Ashberys í garð O´Hara, og hann skammaði Ashbery fyrir að gera lítið úr samvisku annarra ljóðskálda. Svar Ashberys var á þá leið að hann hefði verið að hrósa O´Hara fyrir að gefa samvisku sinni einstaka rödd, sem væri mun meira virði en sá pólitíski kveðskapur sem flestir væru að sinna á þeim tíma. Og hann bætti við: „Ljóðlist er ljóðlist. Mótmæli eru mótmæli.“ Ég þekki ljóð Ashberys ekki mjög vel, en fannst ég samt hafa leyfi til að nota nokkrar af línum hans sem tilvitnun í ljóðabókina sem ég gef út í haust, Öfugsnáða. Ég hafði ætlað að nota þau óþýdd, en Magnús Sigurðsson, ljóðskáld og þýðandi, sem kíkti á handritið fyrir mig, spurði hvort hann mætti ekki snara þeim yfir á (hið hverfandi) móðurmál okkar, íslensku, og ég þáði það með þökkum. Hér eru þessar línur sem ég mér fannst ég þurfa að hafa með í bókinni minni, í þýðingu Magnúsar:

Eitthvað

ætti að skrifa um áhrif þessa á þig

þegar þú yrkir:

hinn miskunnarlausa nöturleika nánast tæmds huga

sem slær saman við ríkulegt, Rousseau-legt laufskrúð þeirrar þrár hans að miðla

einhverju milli andardrátta …

 

 

Olivier, sem nú er á landinu, skrifaði mér tölvupóst í fyrradag, þar sem hann minntist á að hann væri að lesa ljóð Fernandos Pessoa, og allra þeirra höfunda sem rúmuðust innan í Fernando. Og þá rifjaðist upp fyrir mér að um daginn snaraði ég nokkrum línum úr ensku eftir Pessoa, eða öllu heldur Alberto Caiero; það var ekki í neinum sérstökum tilgangi, heldur bara vegna þess að þær lágu svo vel við höggi, og það lá svo vel á mér. Þetta var í sveitinni, ég hafði tekið með mér Pessoa-safnið mitt (ensku þýðingarnar), og var sestur út í sólina (þótt auðvitað hljómi það ósennilega – að setjast eins og ekkert sé út í sólina í Borgarfirði, eins og það sé sjálfsagt mál að sólin skíni á þeim slóðum – hún gerir það ekki); og í stað þess að horfa út í tómið, eða til jökla eða einfaldlega bara inn á við (eins og þar sé eitthvað að finna), fletti ég í gegnum blaðsíður bókarinnar, hverja eftir annarri, þangað til ég staldraði við eitt af ljóðum Albertos Caiero. Það ljóð var í flokknum um Fjárhirðinn; þetta var ljóðið á undan Tagus-ljóðinu fræga (sem ég hafði einmitt verið að leita að, með hugann við öll þau ósköp sem nú eru að gerast fyrir Tagus-fljótið á Spáni og í Portúgal). Og áður en ég vissi af var ég búinn að rissa upp grófa snörun á þessu ljóði, sem er númer 18 í Fjárhirðinum:

 

Frekar vildi ég vera rykið á veginum,

troðið undir fótum fátæklinganna …

 

Frekar vildi ég vera áin sem rennur,

með þvottakonurnar við bakkann …

 

Frekar vildi ég vera öspin við ána,

með himininn fyrir ofan og vatnið undir …

 

Frekar vildi ég vera asni malarans,

og láta hann berja mig og fæða …

 

Frekar allt þetta en að fara í gegnum lífið

með stöðugar áhyggjur og eftirsjá …

 

Nokkrum dögum síðar, þegar ekki lá eins vel á mér og gerði í hinni ímynduðu sól í sveitinni, var ég staddur í lyftunni upp á efri hæðirnar í fjármálahverfinu; og þá varð mér hugsað til annars skálds af Íberíuskaganum, Federicos García Lorca. Mér varð hugsað til hans vegna þess að upp úr þurru hafði ég farið að leiða hugann að nautaati; og ástæðan fyrir því að ég fór að hugsa um nautaat var sú að það lá ekki nógu vel á mér. (Auðvitað er ég skálda þetta allt saman: það liggur aldrei illa á mér, ekki í þeim skilningi.) Ég fór að hugsa um hvort maður megi leyfa sér að gleðjast yfir dauða nautabana í viðureign sinni við nautið. Allajafna er ekki á minni dagskrá að gleðjast yfir dauða lifandi vera, en eitthvað í mér fagnar því að stundum hafi nautið betur í hringnum, fyrst enn er stundað nautaat á Spáni (og víðar), þetta ógeðslega sport sem afdankaðir rómantíkerar kalla list. (Lorca og hans samtíðarmenn eru auðvitað undanskildir þeirri einkunn að kallast afdankaðir – það eru aðrir tímar í dag, og það voru aðrir tímar þá.) Það eru ekki nema tveir eða þrír mánuðir síðan ungur nautabani lét lífið í hringnum; sá var baskneskur, hálffertugur – það gerðist í einhverju frönsku héraði, væntanlega rétt norðan við landamæri Spánar. En aftur að lyftuferð minni í fjármálahverfinu, þeirri sem fylgdu hinar þungu hugsanir um nautaat. Áður en lyftan opnaðist (til að hleypa mér út) hafði ég ort eitt stykki kvæði um Nautabanann (með stóru N-i, ekkert endilega þann sem dó í franska héraðinu í júní síðastliðnum, heldur bara hvern þann nautabana sem lætur í minni pokann fyrir andstæðingi sínum); og til að yrkja þetta harðsoðna kvæði notaði ég formið á hinu fræga ljóði Federicos um dauða Ignacios Sánchez: a las cinco de la tarde, osfrv. Auðvitað hljómar þetta svo að lyftuferðin hafi verið af ishigúrískri lengd – nógu löng til að gera manni kleift að yrkja heilt kvæði milli sjö hæða – en svona kveðskapur ætlast auðvitað ekki til þess að fæðingartíminn sé lengri:

 

Hversu gott að hann dó

– klukkan fimm að kvöldi.

 

Nautið drap hann

– klukkan fimm að kvöldi.

 

Hann ætlaði að aflífa það

– klukkan fimm að kvöldi,

 

til að sýnast fagur

– klukkan fimm að kvöldi,

 

en nautið varð fyrra til

– klukkan fimm að kvöldi.

BOTNAÐ ÚR „LEST“ RÍKISÚTVARPSINS:

„Fátt stöðvar manninn

í leit sinni að öryggi,“

nema hugsanlega öryggisleysið

á leiðinni.

Wednesday Night Prayer Meeting. Ég var að hugsa um að hafa þessa færslu bara það: lag Charles Mingus með þeim titli, bæði vegna þess að nú er miðvikudagur, og ég er að lesa svo skemmtilega og fræðandi bók um Mingus (Better git it in your soul, an interpretive biography of C. M., eftir Krin Gabbard), þar sem meðal annars er sagt frá miðvikudagskvöldsmessunum sem drengurinn Charles var dreginn á í Watts-hverfinu í Los Angeles („that dark church where everyone was screaming“); en svo þegar ég fletti upp á youtube, þá datt ég niður á svo frábæra upptöku með einni af fínustu hljómsveitum Mingusar, sextettinum með Eric Dolphy og Jaki Byard, að mér fannst ég verða að hafa það í staðinn. Þetta er upptaka frá Noregi, frá 1964; þeir eru að spila Take the A Train eftir Billy Strayhorn. Kannski hefur fólk ekki tíma til að hlusta til enda, en ég myndi láta mig hafa það í sirka sjö og hálfa mínútu; það er svo gaman að fylgjast með hljómsveitarstjóranum bregða sér frá, á sirka 5,44 mínútu, á meðan Eric Dolphy fær að vera einn með bassaklarinettunni. Og á meðan Eric Dolphy er einn með bassaklarinettunni, þá er engin hætta á ferðum …

Í Fréttablaðinu um síðustu helgi var tveggja síðna umfjöllun um minnkandi bókalestur á Íslandi. Ég var úti á landi um helgina, og sá því ekki blaðið fyrr en í gær, á mánudegi, sem hlýtur þá að merkja að ég hafi ekki skoðað blaðið í tölvunni, eins og maður gerir stundum – kannski var ég bara upptekinn við að lesa bók í sveitinni? Umfjöllunin í blaðinu var fín – held ég – þar var rætt við nokkra íslenska höfunda, og fleira fólk sem tengist bókaútgáfu; en blaðamennirnir, sem voru tvær ungar konur, hefðu samt mátt biðja einn af viðmælendum sínum um að skýra mál sitt aðeins betur, fannst mér. Stefán Máni, höfundur Svarts galdurs og fleiri bóka, sagði meðal annars þetta:

„Almenningur hefur smám saman orðið afhuga íslenskum bókmenntum. … Það eru vissulega margir sem lesa en ekki endilega íslenskar bækur. Að mínu mati er snobbið að drepa íslenska menningu, þá helst bókmenntir og kvikmyndir. Frá því að Laxness fékk Nóbelinn hafa íslenskir höfundar upp til hópa skrifað bækur í þeim tilgangi að fá hól og verðlaun hjá einhverri elítu í stað þess að skrifa fyrir almenning, að föndra við stíl í stað þess að segja sögur.“

Þetta hljómar svolítið eins og Guðbergur Bergsson að fjölyrða um íslenska rithöfunda og listamenn („Listamaðurinn verður að …“ osfrv.; „Rithöfundurinn býr í kjallara …“ ogsfrv.), þótt líklega tæki Guðbergur ekki undir allt þetta sem Stefán Máni segir. En hvort sem þetta hljómar í anda Guðbergs eða einhvers annars, þá hlýtur maður að spyrja sig: Hvaða bull er þetta eiginlega? Hvað er Stefán Máni að meina? „Snobbið að drepa íslenska menningu“? „… að föndra við stíl“? Stefán Máni heldur áfram:

„Ef bækur eru ekki skrifaðar fyrir fólkið í landinu, fyrir hvern þá? Berum virðingu fyrir almenningi – hann borgar launin okkar. Og berum virðingu fyrir þeim listamönnum sem skapa fyrir fólkið í landinu. Þannig verður menning til – þannig snúum við blaðinu við.“

Þarna verður reyndar ekki vart við Guðberg Bergsson, kannski frekar einhver prest, líklega prest sem er nýbyrjaður í starfi. „Berum virðingu fyrir almenningi …“? Ég er litlu nær, en ég ímynda mér að Stefán eigi við það að ákveðnir rithöfundar sýni almenningi óvirðingu með því að „föndra við stíl“, og þar með gleymi þeir að segja sögu (sem almenningur hefur borgað rithöfundinum fyrir að gera – borgað honum fyrirfram). Og mjög líklegt er einnig að Stefán sé á þeirri skoðun að snobbið, sem er að murka lífið úr íslenskri menningu (þá helst bókmenntum og kvikmyndum), sé helst að finna í föndri höfunda við stíl. Kannski lögðu blaðamennirnir tveir ekki upp með að vera gagnrýnir á orð viðmælenda sinna þegar þeir söfnuðu saman í greinina, en mér finnst samt einhvern veginn að þeir hefðu átt að spyrja Stefán Mána: „Hvað áttu við með að snobb sé að drepa íslenska menningu? Er íslensk menning í dauðateygjunum, af völdum snobbs? Og hvað áttu við með orðinu snobb?“ Og kannski hefðu þeir líka átt að biðja höfund Svarts galdurs um að segja sér fyrir hverja hann álíti að íslenskir „föndurhöfundar“ séu að skrifa, fyrst þeir eru ekki að skrifa fyrir (íslenskan) almenning. Líklega er það ósanngjarnt af mér að setja bara spurningarmerki við það sem Stefán Máni segir í Fréttablaðsgreininni, en ekki það sem t.d. Auður Ava Ólafsdóttir segir, eða Katrín Jakobsdóttir; en málið er bara það – og kannski er það hrein og bein vænisýki – að mér líður svolítið eins og ég hljóti að vera einn af „föndurhöfundum“ Stefáns Mána; að ég beri ekki virðingu fyrir íslenskum almenningi, sé bara að dunda mér við að föndra í vinnunni – að ég skuldi jafnvel íslenskum almenningi peninga sem hann hefur borgað mér fyrir að skrifa fyrir sig sögu. En ég er sjálfur íslenskur almenningur. Og kannski liggur sönnun þess (að ég sé ísl. almenningur) í því að ég hef sjálfur sest niður með bók eftir Stefán Mána, með það fyrir augum að lesa hana. Til dæmis opnaði ég Svartan galdur, og þegar ég var kominn á blaðsíðu 16, þá gat ég ekki varist þeirri hugsun að á þeirri síðu (og yfir á bls. 17) væri að finna texta sem svolítið hafði verið „föndrað“ við. Á einni blaðsíðu í Svörtum galdri Stefáns Mána – og ég ítreka: á einni síðu – er að finna allt þetta:

„Hennar [augu] eru stór og brún, hlý eins og síðkvöld á Spáni. … Í höfðinu á honum þyrlast orð og setningar í hringi, eins og skrælnuð laufblöð í húsasundi. … sólin kemur seint upp, apríkósugul, og sest snemma, dökk eins og blóðappelsína. … Skammdegið leggst hægt og rólega yfir, eins og nótt allra nótta. … Það er ljósið sem býr til skuggann. … Haustið er hægur dauði, þunglyndi náttúrunnar.“

Hm.

Auðvitað hljómar það sem fullkomin rökleysa, og eiginlega alveg út í hött, sama hvernig á það er litið, en það er ekki hægt annað en að kenna í brjósti um brölt Valhalla-samtakanna við að finna einhvern „aðila“ sem hægt væri að dubba upp sem borgarstjóraefni. „Nýjustu“ nöfnin sem nefnd hafa verið eru Davíð Oddsson, ritstjóri Morgunblaðsins, og Páll Magnússon þingmaður (fyrir samtökin). Ef ég væri ekki á leiðinni upp í sveit (og staddur í miðri niðurpökkun fyrir þá ferð) myndi ég reyna að stinga upp á einhverjum nöfnum sem Sjálfstæðisflokkurinn ætti að íhuga sem borgarstjóraefni Sjálfstæðisflokksins. En ég hef bara ekki tíma. Mér dettur samt í hug Brynjar Níelsson, hressi þingmaðurinn, sá sem … (nú er ég alveg að renna út á tíma; meira síðar – sem auðvitað verður ekki, því eins og minn glöggi lesandi veit, þá (ég birti þetta óbreytt, þótt það standist ekki málfræðilega): „ef ég nefni í einni færslu að ég ætli að gera eitthvað ákveðið að umtalsefni í þeirri næstu – ef til vill vegna þess að í augnablikinu hafi ég ekki tíma til þess, eða þurfi að láta eitthvað annað meira aðkallandi ganga fyrir – verður yfirleitt ekkert úr því að ég nefni það sem ég frestaði, en lofaði að nefna næst.“ En fyrst ég er að kenna í brjósti um Valhalla Party, þá finnst mér eins og ég eigi að birta mynd hérna með færslunni, svo að hann (Flokkurinn) geti huggað sig við hana (myndina) – inntak hennar; efni og merkingu – á meðan ekki finnst nothæft borgarstjóraefni til að ýta fram í kosningum komandi árs:

Í þessum færslum mínum hef ég rekið mig á að ef ég nefni í einni færslu að ég ætli að gera eitthvað ákveðið að umtalsefni í þeirri næstu – ef til vill vegna þess að í augnablikinu hafi ég ekki tíma til þess, eða þurfi að láta eitthvað annað meira aðkallandi ganga fyrir – verður yfirleitt ekkert úr því að ég nefni það sem ég frestaði, en lofaði að nefna næst. Til dæmis nefndi ég í fyrradag, ef ég man rétt, að ég ætlaði að tala um Myndljóðasýningu Óskars Árna Óskarssonar í Borgarbókasafninu, en enn hefur ekkert orðið af því (nema þá í þessu formi hér: að láta þess getið að ég hafi ekki talað um sýninguna). Að vísu er Myndljóðasýningin þess eðlis að líklega er óþarfi að hafa mörg orð um hana, önnur en þau að hún er til staðar. Myndljóðin skýra sig sjálf. Ég hlustaði á Óskar „lesa upp“ úr þeim um daginn, á opnun sýningarinnar, og þá kom á daginn að þessi ljóð, sem ort eru á Silver Reed ritvél, og byggja á táknum lyklaborðs vélarinnar, gera sig jafnvel betur í upplestri en önnur ljóð sem ekki er hægt að kalla myndljóð í sama skilningi og Silver Reed-ljóðin. Og nú, þegar lítur út fyrir að umræðan um hinn horfna sjómann á Skúlagötunni sé búin í bili, þá er óhætt að mæla með sýningu Óskars í Grófinni. Eins og glöggir lesendur muna eftir, þá nefndi ég líka í fyrradag að ég ætlaði að tala um Söngvarann í Ríkissjónvarpinu á Menningarnótt, en glöggir lesendur vita líka að „ef ég nefni í einni færslu að ég ætli að gera eitthvað ákveðið að umtalsefni í þeirri næstu – ef til vill vegna þess að í augnablikinu hafi ég ekki tíma til þess, eða þurfi að láta eitthvað annað meira aðkallandi ganga fyrir – verður yfirleitt ekkert úr því að ég nefni það sem ég frestaði, en lofaði að nefna næst.“ Þannig að. Og nú er komið í ljós að stuðningur landsmanna við ríkisstjórn Íslands mælist 27,2%. Mér sýnist að eina haldreipi þessarar stjórnar sé (séu?) einkunnarorð menntamálaráðherra hennar (sem þannig séð eru það eina sem hann hefur fram að færa í sínu embætti): „að vona hið besta“. Mér sýnist líka að í stöðunni sé ekki um neitt annað að ræða en að enda þetta á tóndæmi. Fyrir valinu verður eftirlætismúsík aðstoðarmanns míns, Basils hins fjórfætta (að minnsta kosti þegar sólin skín; hann er meira fyrir Anton Webern þegar sólin skín ekki):

Á SÍÐSUMARSDÖGUM

Fyrst læt ég vera að slá grasið. Dreifi síðan glerbrotum yfir túnflötinn, til að finna þau aftur í iljum krakkanna sem skilja skóna sína eftir á gangstéttinni hinum megin við grindverkið.

Börnum þykir gaman að leika sér í háu grasi. Ég hef gaman af börnum.

(Dragsúgur, 1986)